بنزین در دنیا، یکی از فراورده‌های پالایشی با هزینه تمام‌شده بالا محسوب می‌شود. میانگین قیمت بنزین در دنیا حدود ۱.۲۸ دلار بر لیتر برآورد می‌شود. با این حال در ایران، قیمت فوب خلیج فارس هر لیتر بنزین تولید‌شده، نزدیک به ۰.۵ دلار گزارش شده است (با توجه به متوسط قیمت نفت خام و فراورده‌ها در چهار ماه ابتدا سال ۲۰۲۳ میلادی). تخصیص یارانه به این محصول مصرفی در کشور (هزینه بنزین برای مصرف‌کننده نهایی در حدود ۰.۰۶ دلار می‌باشد) باعث بروز چالش‌ها و حواشی زیادی پیرامون بازار تولید و مصرف آن گردیده است. قیمت پایین این فراورده الگوی مصرفی آن را تحت تاثیر قرار داده و موجب شده تا سرانه مصرف داخلی با نرخ رشد سرسام‌آوری هر سال افزایش یابد و با پیشی گرفتن میزان مصرف از تولید آن در سال ۱۴۰۱ تراز تجاری بنزین که از سال ۱۳۹۸ برای چند سال مثبت شده بود، دوباره منفی شود. این موضوع در سال‌های اخیر خروج حجم قابل توجهی ارز از کشور را به دنبال داشته است.
یکی از راه‌های تخمین سرانه مصرف بنزین در طول یک سال، پیش‌بینی آن بر اساس مصرف بنزین در ایام نوروز همان سال می‌باشد. به صورت تقریبی می‌توان گفت که متوسط مصرف در طول یک سال، ۱۰٪ کمتر از مصرف در ایام تعطیلات نوروزی همان سال است. متوسط مصرف روزانه بنزین از ۲۸ اسفند ماه سال ۱۴۰۱ تا پایان ۱۳ فروردین سال ۱۴۰۲، ۱۱۷.۱ میلیون لیتر در روز بوده است که بنابر قاعده تخمینی فوق می‌توان انتظار داشت که متوسط مصرف روزانه در سال جاری یعنی سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۱۰۵.۴ میلیون لیتر شود.
علی‌رغم برآورد به روش فوق، در سال ۱۴۰۱ میزان مصرف سالانه بنزین از مقدار پیش‌بینی شده‌ی ۹۹ میلیون لیتر در روز فراتر رفت و به ۱۰۳.۵ میلیون لیتر در روز رسید. این رقم ۲۰٪ بیشتر از مقدار مصرف بنزین در مدت مشابه در سال ۱۴۰۰ می‌باشد. (همچنین میانگین مصرف در سال ۱۴۰۱ حدودا ۵٪ کمتر از میانگین مصرف نوروزی بود.)
با نگاهی به آمار و ارقام ده سال گذشته در کشور، تا سال ۱۳۹۸ به طور متوسط در هر سال ۶٪ مصرف بنزین افزایش داشته است. این روند افزایشی در سال ۱۳۹۸ به دلیل اعمال سهمیه‌بندی در آبان ماه متوقف گردیده و در این سال مصرف بنزین فقط ۱٪ افزایش یافته است. در سال ۱۳۹۹ به دلیل محدودیت‌های گسترده تردد ناشی از بیماری کرونا، حتی کاهش مصرف رخ داده و مصرف بنزین حدودا ۱۶٪ نسبت به سال ۱۳۹۸ کمتر شده است. پس از آن، از سال ۱۴۰۰ با افزایش ۱۴ درصدی مصرف بنزین نسبت به سال ۱۳۹۹، شاهد روند افزایشی مصرف با شیب نسبتا زیادی می‌باشیم، به گونه‌ای که نرخ افزایش مصرف در سال ۱۴۰۱ به حدود ۲۲٪ رسید. اگر نرخ افزایش مصرف بنزین برای سال ۱۴۰۲ (بر حسب میانگین افزایش نرخ مصرف در ۶ سال گذشته به جز سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹) ۱۳.۵٪ در نظر گرفته شود، می‌توان انتظار داشت متوسط مصرف بنزین به ۱۱۸.۶ میلیون لیتر در روز برسد. با توجه به بیشینه ظرفیت تولید بنزین در کشور (۱۱۵ میلیون لیتر در روز) و در نظر گرفتن نرخ عملیاتی ۹۲% (تولید روزانه ۱۰۵.۸ میلیون لیتر بنزین) به طور متوسط در روز ۱۲.۸ میلیون لیتر بنزین می‌بایست از طریق واردات تامین گردد تا کسری موجود در داخل کشور برطرف شود. با احتساب قیمت بنزین هر لیتر ۰.۵ دلار، روزانه ۶.۴ میلیون دلار و در طی یک سال نزدیک به ۲.۴ میلیارد دلار ارز از کشور خارج می‌گردد.
لازم به ذکر است که ثابت ماندن قیمت بنزین از آبان ۱۳۹۸و عدم اصلاح سهمیه‌بندی صورت گرفته تا به الان باعث افزایش شدید مصرف در مدت دو سال گذشته است. در شرایطی که کشور در سال ۱۴۰۱ شاهد تورم بیش از ۴۰ درصدی بوده است، ثابت ماندن قیمت بنزین در این شرایط باعث می‌شود تا نسبت هزینه بنزین به سایر کالای مصرفی سبد خانوار کاهش چشمگیری داشته باشد. نتیجه این امر منجر به افزایش مصرف بنزین در این سال‌ها شده است. در این بین مطمئنا تولید خودرو با مصرف غیربهینه نیز رشد تقاضا را تشدید کرده است. همین موضوع نیز منجر شده است که کشور در چند دهه گذشته واردکننده بنزین باشد و در کنار وابستگی کشور به تامین این فراورده به خارج از کشور، فرصت توسعه پتروپالایشگاه و تامین خوراک شرکت‌های پتروشیمی و فرصت توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز نیز از کشور گرفته شود.
مرکز مطالعات زنجیره ارزش بر این باور است که عدم اصلاح قیمت بنزین و هدفمند کردن یارانه آن طی سال‌های گذشته موجب گردیده است تا هزینه بنزین نسبت به بقیه کالاها در کشور کاهش چشمگیری پیدا کند. این موضوع سهم بنزین در سبد مصرفی خانوار را افزایش داده است. ناگفته نماند که احیا طرح سهمیه‌بندی بنزین از ابتدا (آبان ۱۳۹۸) علاوه بر حواشی و هزینه‌های بسیاری که برای کشور به همراه داشت، طرح جامع و کاملی محسوب نمی‌شد. از جمله دلایل دیگر افزایش مصرف بنزین طی این سال‌ها بهره‌وری پایین خودروهای تولیدی و افزایش وسایل حمل‌و‌نقل فرسوده در کشور است. پس از کاهش واردات خودروهای خارجی و عدم توانایی خودروسازان داخلی در تامین نیاز بازار داخل کشور، عمر نگهداشت خودرو افزایش یافته است. تا جایی که اکنون نزدیک به ۳۵% ناوگان خودرویی کشور فرسوده تلقی می‌شوند. عدم مدیریت ترافیک شهری و تعداد افسارگسیخته خودرو در کلان‌شهرها نیز موجب افزایش ترافیک و در نتیجه افزایش مصرف سوخت می‌گردد. (برای مثال طبق آمار، تردد خودروهای شهر تهران ۶ برابر ظرفیت خیابان‌های این کلانشهر می‌باشد). همین موضوعات نیز سبب شده است که اصلاح در یارانه بنزین نیازمند یک بسته سیاستی جامع و یکپارچه باشد و طبیعتا صرفا با افزایش قیمت بنزین خیلی نمی‌توان به مدیریت تقاضا در بلند مدت امیدوار بود.
همانگونه که پیش‌تر نیز گفته شد، افزایش مصرف بنزین، واردات آن را برای کشور به دنبال خواهد داشت. طبق محاسبات انجام شده با پیش‌بینی مصرف روزانه ۱۱۸.۶ و تولید ۱۰۵.۸ میلیون لیتر بنزین، هزینه واردات بنزین طی سال جاری بالغ بر ۲.۴ میلیارد دلار می‌گردد. این مبلغ معادل درآمد فروش ۱۵ روز نفت خام کشور است.
در این بین مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقد است که می‌بایست موارد زیر در اولویت دولت در بخش تقاضا قرار گیرد:
۱- کاهش نیاز به جایجایی‌های فیزیکی از طریق راهکارهایی همچون گسترش دولت الکترونیک
۲- کاهش ترافیک از طریق تمهیدات مختلف همچون شناورسازی ساعت کاری
۳- بهینه‌سازی موتورهای احتراقی خودروهای سواری و موتور سیکلت‌های تولیدی جدید و موجود
۴- جایگزینی خودروهای فرسوده
۵- توسعه حمل و نقل عمومی
۶- اجرای هر چه سریع‌تر طرح تبدیل خودروها به خودروهای دوگانه‌سوز
۷- رفع نواقص طرح فعلی سهمیه‌بندی بنزین
۸- جلوگیری از قاچاق بنزین
مطمئنا در سمت عرضه و تولید بنزین همان‌طور که در یادداشت‌های مرتبط نیز اشاره شده است، دولت (وزارت نفت) به دور از هر گونه شعارزدگی و برنامه‌ریزی‌های غیر واقع‌بینانه می‌بایست دو محور زیر را به عنوان راهبرد اصلی جهت توسعه صنعت پالایش نفت مورد حمایت و هدایت قرار دهد:
– ارتقای پالایشگاه‌های موجود با هدف کاهش فراورده‌های سنگین و کم‌ارزش و تولید محصولات مورد نیاز از جمله بنزین
– تمرکز بر اجرایی‌سازی یک پالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای نفت خام طی برنامه هفتم توسعه
متأسفانه طی سال‌های گذشته با صدور مجوزهای متعدد در حوزه صنعت پالایش نفت و میعانات گازی و بدون توجه به الزامات توسعه این صنعت، عملا توسعه صنعت پالایش نفت از وضعیت خوبی برخوردار نیست. امیدواریم که با ایجاد تمرکز در چند پروژه محدود، روند توسعه این صنعت راهبردی و مهم تسهیل و تسریع شود. باید این نکته را نیز متذکر شد که تولید بنزین در پالایشگاه‌ها با رویکرد پتروپالایشی بودن آن‌ها به صورت همزمان، نشدنی است؛ چرا که جریان‌های هیدروکربوری که جهت تولید بنزین مورد استفاده قرار می‌گیرد، خوراک واحدهای پتروشیمی هستند و با توجه به رشد تقاضای بالای بنزین در کشور، مطمئنا اولویت اصلی دولت و وزارت نفت باید تأمین این نیاز افسار گسیخته باشد و نه پتروپالایش و تولید محصولات پتروشیمی!
